Vječita dilema - da li se šah smatra sportom?

U svojim dokumentima Međunarodna šahovska federacija (FIDE) zvanično prepoznaje pet aspekata šaha: igru, sport, umjetnost, nauku (matematičko‑logički izraz) i didaktičko sredstvo. Svođenje šaha samo na igru (pa makar i misaonu) bilo bi velika civilizacijska nepravda i ogroman korak unazad, tako da šahovskim savezima i šahovskoj javnosti predstoji ozbiljan zadatak da ne dozvole da do toga dođe, i to (naravno) ne samo iz materijalnih razloga.

Kako ćemo se u daljem tekstu baviti detaljnom analizom i sistematičnim izlaganjem argumenata, slijedi samo konstatacija da je šah sport nesporno i faktički (šah je još prije više od deset godina priznat kao sport u više od 100 zemalja) i sa naučnog stanovišta (i to kako iz perspektive društvenih nauka, tako i na osnovu nalaza sportske medicine), a izostavljaju se razmatranja i procjene efekata koje uzimaju u obzir (ne samo ekonomske) posljedice svođenja šaha na status misaone igre.

ŠTA JE SPORT

„Sport je višedimenzionalni i složen fenomen. Pored takmičenja, područje sporta obuhvata socijalne, psihološke, ekonomske, političke, pedagoške, naučne, medicinske, filozoške, religiozne, kulturne, pravne i druge vrijednosti. Sport je društvena pojava, sa specifičnim socijalnim funkcijama i izraz je određenih društvenih potreba“, navodi se u uvodniku teksta o aspektima sporta, koji je objavljen na sajtu „Savremeni sport“.

Priroda sporta može se opisati sljedećim parametrima: 1) dostupan je svima; 2) nosi u sebi zabavan karakter igre; 3) ističe i nagrađuje učinak/rezultat; 4) povinuje se pravilima; 5) organizovan je u vidu takmičenja; 6) postoji međunarodna organizacija sa jasno definisanom regulativom i pravilnicima; 7) međunarodnog je karaktera; i 8) povezan je sa fizičkom aktivnošću. Ostaje da provjerimo da li šah zadovoljava sve navedene uslove.

Ukoliko želimo da ustanovimo da li je šah dostupan svima, u svom Statutu FIDE eksplicitno naglašava da „šah odbacuje diskriminativan tretman iz nacionalnih, političkih, rasnih, socijalnih ili religioznih razloga, kao i po osnovu polne pripadnosti“. 

FIDE

Prema podacima koje je objavila FIDE, oko 550 miliona ljudi na svijetu igra šah, dok oko 250 miliona ljudi šahu godišnje posvećuje 200 ili više sati. Jasno je da ti podaci govore o privlačnosti i prihvaćenosti šaha kao igre koja je širom svijeta prisutna u gotovo neizmenjenom obliku tokom 1500 godina. Rože Kajoa je svrstao šah u kategoriju „ludusa“, koja se zasniva na dosljednom poštovanju konvencija i pravila, uz naglašeno prisustvo „agona“, to jest takmičarske komponente.

Učinak šahista se statistički izražava putem međunarodnog rejtinga u rasponu od 1200 do gotovo 2850 poena, čime je obuhvaćeno preko 100 hiljada međunarodno rangiranih igrača na zvaničnoj rejting-listi FIDE, koja raspolaže evidencijom o približno 5 miliona registrovanih takmičara. Oni na osnovu rezultata osvajaju (ili gube) rejting, ali i stiču uslove za priznavanje nacionalnih i međunarodnih titula, za koje postoje precizno definisane norme. Sve ovo, kao i pravila igre i uputstva za sprovođenje takmičenja, osnovni etički kod, itd. sadržano je u Pravilniku FIDE.

Trenutno je u FIDE aktivno 158 zemalja članica i 19 pridruženih organizacija, koje prihvataju i primenjuju načela, odredbe i pravila koja propisuje FIDE. Pojedinačna i ekipna takmičenja pod njenim pokroviteljstvom počinju na nacionalnom, regionalnom i kontinentalnom nivou, organizuju se kontinentalni i svetski šampionati, kao i Šahovska olimpijada.

ŠAH I FIZIČKA AKTINOST

Najčešći kamen spoticanja je povezanost šaha sa fizičkom aktivnošću. Počećemo od indirektnih argumenata: savremeni šahisti u svoje pripreme uključuju jednu ili više fizičkih aktivnosti, među kojima su najrasprostranjenije trčanje, plivanje, tenis, mali fudbal, odlazak u teretanu, itd. Nije u pitanju neobavezna rekreacija, već pokušaj da se šahista/sportista dovede u stanje optimalne fizičke pripremljenosti kako bi izdržao napore tokom šahovskih takmičenja.

Još 1979. je njemački velemajstor dr Helmut Pfleger sproveo značajan eksperiment tokom velemajstorskog turnira u Minhenu, uz učešće mnogih sportskih, medicinskih i istraživačkih organizacija. Šahistima su tokom partija mjereni puls i krvni pritisak i mjerenjima je ustanovljeno da su rezultati uporedivi sa naporima drugih profesionalnih sportista (npr. u streljaštvu, golfu, automobilizmu, karlingu, itd.), odnosno da je nivo aktivnosti 2,5 do 3 puta veći nego kada osoba miruje, odnosno pasivno sjedi.

Puls je značajno varirao tokom partije i po pravilu je rastao sa napetošću koju je proizvodilo iščekivanje da protivnik odigra svoj potez, odnosno u pozicijama u kojima se igrač borio sa teškoćama. Nasuprot tome, u dobrim pozicijama i kada je igrač bio na potezu i mogao da aktivno planira, smanjivala se frekvencija srčanih otkucaja i igrači su bili smireniji. Što se neurovegetativne i kardiovaskularne stabilnosti tiče, rezultati šahista su u potpunosti bili uporedivi sa onima u lakoatletskim aktivnostima, dok je stres bio uporediv sa onim u streljaštvu, motociklizmu, itd.

Sproveden je i veliki broj eksperimenata koji svjedoče o intenzitetu aktivnosti koje prate odigravanje šahovskih partija u takmičarskim uslovima, ali ćemo zbog ograničenosti prostora i nedvosmislenosti zaključka navesti samo manji broj. Istraživači sa američkog Univerziteta Templ su sproveli fiziološko istraživanje (o kojem je izvještavao i „Tajm“), koje je pokazalo da je gubitak vode uslijed znojenja tokom šahovske partije direktna posljedica visoke energetske potrošnje kod šahista. Vrijednosti su bile uporedive sa najtežim fizičkim izazovima, kao u boksu ili fudbalu utakmice – dešavalo se da velemajstori tokom partije izgube i više kilograma!

Institut za medicinsku i hemijsku laboratorijsku dijagnostiku iz Beča je 1996. dokazao da je kontrola finih pokreta ruku, šaka i prstiju direktno proporcionalna (šahovskoj, a ne fizičkoj!) snazi šahiste. To znači da su vrhunski šahisti prikazali neuporedivo savršeniju finu motoriku od amatera, ali i da velemajstore u tom pogledu nisu mogli da prate ni teniseri, stonoteniseri, igrači golfa ili dizači tegova.

Najosjetljivije je pitanje sjedenja tokom partije. Uprkos toj prividnoj mirnoći koju narušavaju samo pokreti ruku, ustanovljeno je da šahisti na sličan način kao i sportisti čija je fizička aktivnost vidljiva „golim okom“ proživljavaju čak i fenomen „trkačeve euforije“, to jest da se široka paleta emocija kreće od živahnosti, preko zadovoljstva i sreće, sve do euforije i ekstaze, kao rezultat povišenja nivoa endorfina u mozgu, ali i serotonina, dopamina i norepinefrina, pa prema nekim istraživanjima i anandamida (poštovaocima aktuelnog svjetskog šampiona u šahu će se sigurno dopasti ova igra reči).

Poznato je da šahisti u vremenskoj oskudici dožive nalet adrenalina, kako bi organizam u kratkom vremenu mogao da visokom preciznošću odgovori zahtjevima igre u složenim pozicijima. Promjene u organizmu (i to ne samo u „cajtnotu“) se očitavaju i u „povišenom srčanom ritmu i krvnom pritisku, pojačanom intenzitetu i suženju vidnog polja“, kao što je pokazano u Mejovom radu iz 1975. godine, a zatim detaljno potvrđeno i u nalazima Kriza, Vokala i Krizove, koji su 1990. upoređivali puls šahista i profesionalnih hokejaša. Čiksentmihalj je iste godine, navodeći primjere za aktivnosti koje dovode do fenomena koji je u psihologiji poznat kao „flou“, napisao: „Način na koji se plivač-maratonac osjećao tokom preplivavanja Lamanša bio je gotovo identičan načinu na koji se osećao šahista tokom turnira, ili alpinista koji se uspinjao uz strmu liticu“.

Dr Vili Vejer, tadašnji predsjednik Njemačke šahovske federacije, 1977. godine je pobrojao karakteristike vrhunskog međunarodnog šahiste, koje u potpunosti opisuju bilo kog vrhunskog sportistu: 1) istrajnost da igra do kraja turnira; 2) izdržljivost da prevaziđe stres koji izaziva učešće na savremenim takmičenjima; 3) samosvijest koja podržava borbu za ostvarivanje vrhunskih rezultata; 4) samokritičnost u pogledu ostvarenih rezultata; 5) zdrav stav koji pomaže da se izađe na kraj sa zahtjevnim kalendarom takmičenja; 6) uvažavanje protivnika; 7) vrhunski kvalitet praćen sportskim duhom i osjećajem za pravdu (fer‑plej); 8) stav prema sportu kao društveno poželjnoj aktivnosti; 9) stalno učešće takmičara u trenažnom procesu; i 10) neizostavna fizička aktivnost.

Postavlja se pitanje koliko su zaključci na osnovu ovakve argumentacije prihvaćeni širom svijeta. Prema podatacima FIDE iz 1998. godine, do tog trenutka je šah već bio priznat kao sport u 100 zemalja, član nacionalnog sportskog saveza u 67, a nacionalnog olimpijskog komiteta u 65 zemalja, dok je bio priznat od strane drugih državnih organizacija u 61 zemlji. 

{getCard} $type={post} $title={Možda Vas zanima i ovo!}

Sljedeći činioci su presudno uticali da dođe do ovako masovnog priznavanja šaha kao punopravne sportske discipline: 

1) dokazana obrazovna vrijednost šaha, za razliku od ostalih društvenih igara; 

2) organizacija ogromnog broja zvaničnih šahovskih takmičenja tokom XX vijeka; 

3) rasprostranjenost širom svijeta; 

4) organizacija ciklusa svjetskih šampionata (ali i takmičenja u svim uzrasnim grupama) pod pokroviteljstvom FIDE tokom više od 50 godina; 

5) statistička mjerljivost takmičarskog učinka i zvanično ažuriranje i objavljivanje postignutih rezultata; 

6) priznavanje šaha kao sporta od strane Međunarodnog olimpijskog komiteta i Međunarodne federacije univerzitetskog sporta (od 2011. šah postaje dio Univerzijade); 

7) naučno zasnovana mjerenja fizioloških promena u organizmu tokom bavljenja šahom, uz dobijanje vrijednosti koje su uporedive sa drugim sportovima; 

8) najobimnija literatura; 

9) najšira društvena prihvaćenost šaha bez obzira na godine, pol ili životni stil; i 

10) ovladavanje vrhunskom igračkom tehnikom kao istaknuta karakteristika svakog vrhunskog sportiste.