Kako su nastali temelji modernog demokratskog društva?

Kroz karijeru sam često svjedočio jednom paradoksu: koliko god smo pažljivo zapisivali historijske činjenice, one same po sebi ne otkrivaju šta nam se zaista dogodilo. Vidimo tok događaja: monarhije su došle, pa nestale, ekonomije su rasle, padale, populacije su se selile, ratovi sami po sebi ne daju objašnjenje zašto. Historija je, u svojoj osnovi, slijepa – ona ne otkriva uzrok ni posljedicu, čak kad su jasne sekvence događaja. To je mesto gdje teorija postaje nezaobilazna.

U politici sam često govorio: „Aleluja, zapisali smo sve datume i imena – šta to meni govori o uzroku našeg sadašnjeg sistema? Ništa.“ Recimo, svi možemo pogledati statistike: demokratska Evropa danas je bogatija od feudalne Evrope. Ali da li je bogatija zbog demokracije ili uprkos njoj? Ili, savremena Amerika ima više propisa i više poreza nego Amerika 19. vijeka, ali je bogatija. Da li su ti zakoni i porezi uzrok prosperiteta ili je prosperitet društvo uspjelo izgraditi unatoč njima? Posmatramo istorijske podatke – to su jednostavno nizovi događaja, kompatibilni sa bezbroj suprotstavljenih tumačenja.

Teorija: neotporno oružje razumijevanja

Za identifikaciju istinskih uzroka kolektivnih pojava potrebna nam je teorija. Pod tim mislimo na logički konzistentan okvir argumenata i pojmova koji ne zavise od budućih iskustava, već omogućuju razumijevanje empirije putem apriorne logike. To ne znači da teorija ne mora uzeti u obzir iskustvo. Naprotiv – bez iskustva nema relevantnog konteksta. Ali teorijski uvid logički širi horizonte, izdvaja šta je nužno i šta je nemoguće. Historijska iskustva mogu ilustrirati veoma dobro, ali ih ne mogu ni potvrditi ni pobiti – to može samo teorija.

Uz to, teorija zvanično daje pravo reći: neke interpretacije su logički nemoguće. Ne zato što ih nema u izvorima, nego zato što su u suprotnosti sa osnovnim principima – kao što su pravila privatnog vlasništva i tržišta.

Austrijska škola kao paradigma teorijskog pristupa

Tokom godina proučavao sam mnoge intelektualne pravce, ali ekonomska: posebno austrijska škola – pokazala mi je koliko teorija može pomoći u svjetlu istorije. Jednostavne, a fundamentalne tvrdnje: više sredstava je bolje od manje; proizvodnja mora biti iznad potrošnje; novac u opticaju nije izvor bogatstva, već može samo preraspodijeliti postojeće; tržišta bez cijena nemaju kalkulaciju troškova; privatno vlasništvo je osnova formation akcija; monopol vodi do lošijih proizvoda; demokratija i privatno vlasništvo su nespojivi; i taj čvrsti set principa pomaže razumjeti hiljade godina istorije bez pada u logičke zamke.

Kao konkretan slučaj: poznati historičar Carroll Quigley tvrdio je da je upravo kreiranje djelimičnih rezervi (tzv. fractional reserve banking) bio glavni izvor eksplozije bogatstva tokom industrijske revolucije. Ako se prihvati teorijska logika austrijske škole, taj zaključak mora biti oboren: povećanje novčane mase samostalno ne stvara bogatstvo. Pojavio se neusporediv rast – ali on se dogodio uprkos, ne zahvaljujući bankarskim rezervama. Analogno tome, katastrofa sovjetskog socijalizma ne može se pripisati samo nedostatku demokratije. Teorijski je nemoguće: problem je u sistemu bez privatnog vlasništva u proizvodnim faktorima.

Tri mita i reinterpretacija zapadne historije

U svojoj knjizi prezentiram vlastitu teorijsku rekonstukciju zapadnjačke historije: od apsolutističke monarhije, preko francuske revolucije, do dinamičnog uspona SAD-a i demokracije. Neokonzervativci poput Fukuyame smatraju da je demokratija vrhunac istorije – civilizacijski trijumf. Moj stav, zasnovan na teoriji, čini sasvim suprotno – razotkriva tri mita.

Prvi mit: država nije katalizator razvoja

Priča da je izum države doveo do civilizacije i ekonomskog uzleta ne stoji teorijski. Državni monopol teritorijalne jurisdikcije i oporezivanja je suštinski monopol – i monopol medijski i tržišni je inherentno loš za konsumenta. Država kao monopol neće proizvesti ekonomski prosperitet, već represiju i konflikt, jer monopolista–država ima i arbitražne i izvršne moći, pa posljedično i razloge za eskalaciju sukoba, ne za izgradnju mira. Historija država uključuje milione žrtava upravo zato što država, eksploatativna po strukturi, koči, ne podstiče tržišni razvoj.

Drugi mit: demokratija je napredak

Uobičajeno je shvatanje da demokracija predstavlja moralni i ekonomski progres u odnosu na monarhiju. Moja teorijska analiza tvrdi da je demokratija gora. Zašto? Monarhija, kao nasljedni monopolista, ima dugoročnu perspektivu – da očuva više kapitala. Demokratski lideri, međutim, su privremeni korisnici moći. Oni eksploatišu sadašnjost, ne vode računa o budućem, jer im status ne zavisi od očuvanja kapitala države. Demokracija omogućava kratkoročnu eksploataciju kroz poreze, inflaciju, sve veći javni dug, zakone, moralni relativizam i kriminal. Ona briše poticaje za vrednovanje i stvaranje – jer redistribucija uspjeha demotiviše stvaraoce bogatstva.

Treći mit: demokratija i rat

Pod demokratijama, država transformira rat iz teritorijalne monarhijske strukture u globalni projekt ideja: ratno širenje radi „širenja civilizacije“ ili „univerzalne demokratije“. Takva politika dovodi do agresije sa nejasnim ciljevima, masovnog ubijanja civila i „kolateralne štete“ postaje standard. U monarhiji – rat je konkretan i jasno definisan teritorijalni spor.

{getCard} $type={post} $title={Možda Vas zanima i ovo!}

Lično sjećanje kao potvrda teorije

Prisjećam se 2009. kada sam prvi put čitao historiografiju francuske revolucije, a paralelno proučavao uspone dvorskih aristokrata u Evropi. Konačno sam shvatio: iako su revolucije srušile monarhije, ni demokratija nije ponudila bolji sistem – obe obećanja su bila iluzorna. Kada sam pisao blog u jesen 2011. o finansijskoj krizi, osjećao sam da se opet ponavlja obrazac – država troši više i preraspodjeljuje manje. Ljudi su se žalili na visoke poreze i rast javnog duga, a ja sam znao da nema izlaza osim vraćanja diskusije na temeljna pitanja: čija je država i koliko njena eksploatacija bude kratkovidna.

Zaključak: interpretirati uz teoriju

Istorija bez teorije je kao narativ bez građe – ona može biti prelijepa ili tragična, ali nema težinu saznanja. Ako želimo razumjeti: zašto je Evropa danas bogatija, ekonomija SAD-a razvijenija, zašto su neke zemlje ostale siromašne uprkos demokratizaciji – odgovor nećemo naći samo u statistikama, već u logičkoj analizi institucija, vlasničkih odnosa i tržišnih mehanizama.

Teorija nije magija – to je pravilo igre. Ako razumijemo pravila, možemo razlikovati istinske uzroke od puke korelacije. I to je razlog zašto, kad se bavimo istorijom, moramo prije svega poštovati teoriju, prije nego što zaronimo u empirične tokove prošlosti. U protivnom, bićemo osuđeni na zbunjeno posmatranje: svjedoci događaja, ali ne i njihovi tumači.